Πολυτεχνείο 1973 - Πέντε μύθοι και πέντε αλήθειες
Κάθε γεγονός που υπερβαίνει την καθημερινότητα και καθορίζει την κοινωνική και πολιτική ζωή μιας χώρας τυγχάνει της κριτικής που το εντάσσει είτε στο μύθο είτε στην απομυθοποίησή του. Η διαδρομή αυτή δεν άφησε ανέπαφο και το Πολυτεχνείο που εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο έρευνας τόσο των κοινωνιολόγων όσο και των ιστορικών ή πολιτικών αναλυτών.
Βέβαια κάποιοι διατείνονται πως ο χρόνος 45 χρόνια από την εξέγερση του Νοεμβρίου του 1973- δεν είναι αρκετός για μια ψύχραιμη, νηφάλια και αντικειμενική κρίση και ερμηνεία. Η τελική κρίση, δηλαδή, απαιτεί απόσταση χρόνου για να ωριμάσει και να απαλλαγεί από υποκειμενισμούς και ιδεολογικές σκοπιμότητες. Η άλλη άποψη, όμως, πρεσβεύει πως όλα αυτά είναι υπεκφυγές και το Πολυτεχνείο ως γεγονός έχει αξιολογηθεί θετικά από το κοινωνικό σώμα και ενσωματώθηκε με γόνιμο τρόπο στο συλλογικό υποσυνείδητο.
Η αλήθεια, ωστόσο, βρίσκεται στο μέσον, που από τη φύση του απεχθάνεται τις υπερβολές. Είναι γεγονός, βέβαια, πως ο χρόνος που παρεμβάλλεται μεταξύ του γεγονότος και της αξιολόγησής του αποφορτίζει, κατευνάζει και επιτρέπει να συλλεγεί και να μελετηθεί νηφάλια το ιστορικό υλικό. Κι αυτό γιατί το Πολυτεχνείο για πολλούς αποτελεί προσωπικό βίωμα, αφού οι πρωταγωνιστές του βρίσκονται στη ζωή και συνειδητά ή ασυνείδητα αδυνατούν να εκφράσουν –μεθοδολογικά τουλάχιστον– μια αντικειμενική κρίση. Όσο η εξέγερση του Πολυτεχνείου 1973 είναι συναισθηματικά φορτισμένη και αποτελεί αντικείμενο ιδεολογικής εκμετάλλευσης η ιστορική αλήθεια αφυδατώνεται από το στοιχείο της εγκυρότητας και της αντικειμενικότητας. «Η αλήθεια δεν επιβάλλεται από τη γλώσσα στη ζωή αλλά από τη ζωή στη γλώσσα».
Βέβαια, το Πολυτεχνείο ως γεγονός κινδυνεύει από τους μύθους που το περιβάλλουν. Και όλοι γνωρίζουμε πως οι μύθοι συσκοτίζουν και αναδεικνύουν ως πρώτιστη αρχή-κανόνα την «ευκολία του αυτονόητου». Οι μύθοι, δηλαδή, δημιουργούν στο νοητικό σύστημα του ανθρώπου ένα κενό, γιατί είναι «ξένοι» προς τη λογική ανάλυση και την ορθολογική σκέψη.
Οι μύθοι είναι σαν το νεόπλασμα που κατατρώγει τη γνώση και μολύνει την αλήθεια. Το χειρότερο, όμως, είναι ότι οι μύθοι δημιουργούν στο άτομο την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζει σωστά και σε βάθος το γεγονός. Λειτουργούν, δηλαδή οι μύθοι, όπως και τα στερεότυπα, ως αποκωδικοποιητές της πραγματικότητας κι έτσι εγκλωβίζουν άτομα και κοινωνίες σε μια μονόπλευρη θεώρηση της πραγματικότητας και ιδιαίτερα του παρελθόντος.
Ωστόσο, οι ίδιοι οι μύθοι τρέφουν, συντηρούν και ως ένα σημείο ενδυναμώνουν την ασφάλεια, την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση των ανθρώπων που από τη φύση τους είναι επιρρεπείς στην υιοθέτηση θέσεων που απαντούν στα «μικρά» και «μεγάλα» ερωτήματα της προσωπικής και κοινωνικής τους ζωής. Πως μπορείς, όμως, να αφήσεις την ερμηνεία ενός γεγονότος στις ψυχολογικές διακυμάνσεις και συναισθηματικές ταλαντώσεις του ιστορικού υποκειμένου;
Οι μύθοι ασκούν τέτοια εξουσία πάνω στη συνείδησή μας που παραλύουν κάθε δυνατότητα για ορθή και απροκατάληπτη κρίση. Οι ιστορικές στρεβλώσεις ελλοχεύουν όπως και οι ισοπεδωτικές απομυθοποιήσεις που απονευρώνουν το πραγματικό νόημα το γεγονότος. Για να αποφευχθούν, λοιπόν, οι ερμηνευτικές παρανοήσεις και οι σκόπιμα λανθασμένες αξιολογήσεις ενός γεγονότος που ταυτίστηκε με τον αγώνα για ελευθερία, δημοκρατία και αξιοπρέπεια χρειάζεται η επισήμανση και η απροκατάληπτη ανάγνωση κάποιων μύθων και κάποιων «κοινών αληθειών» που συνόδεψαν την εξέγερση του 1973:
Μύθος πρώτος: Πολλοί υποστηρίζουν πως το Πολυτεχνείο επέφερε την πτώση της Χούντας.
Λάθος ιστορικό. Η χούντα ως καθεστώς εξέπνευσε την 24 Ιουλίου 1974. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι η εξέγερση του Πολυτεχνείου επιτάχυνε τις διαδικασίες της πτώσης. Τα γεγονότα του τριημέρου 14-17 Νοεμβρίου 1973 συνέβαλαν στην αποσύνθεση της δικτατορίας και αποδόμησαν το μύθο του άτρωτου. Το Πολυτεχνείο πυροδότησε τις εσωτερικές αντιφάσεις και έριδες του καθεστώτος που εκδηλώθηκαν με την άνοδο στην εξουσία των Ιωαννίδη και Γκιζίκη (25-11-1973).
Μύθος δεύτερος: Κάποιοι ταυτίζουν ή ονομάζουν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ως μια sui generis επανάσταση.
Λάθος γλωσσικό, ετυμολογικό, σημασιολογικό; Επανάσταση θεωρείται η δυναμική λαϊκή εξέγερση κατά της εξουσίας που αποβλέπει στην ανατροπή του πολιτικού ή κοινωνικού καθεστώτος, ή στην απελευθέρωση από ξένο κατακτητή (Λεξικό Γ. Μπαμπινιώτη). Το Πολυτεχνείο συμπυκνώνει στον ανώτατο βαθμό τα στοιχεία της εξέγερσης, της αντίστασης, της διαμαρτυρίας και της πολιτικής ανυπακοής.
Η λέξη επανάσταση είναι έντονα φορτισμένη και παραπέμπει στην εξέγερση των μαζών που χρησιμοποιούν βία εναντίον του παλιού καθεστώτος. Η λέξη εξέγερση ανευρίσκεται στην έκρηξη της πολιτικής οργής, της ιδεολογικής αμφισβήτησης και της κοινωνικής ανυπακοής. Η εξέγερση μπορεί ιστορικά να προλειαίνει το έδαφος για την επανάσταση.
Μύθος τρίτος: Το Πολυτεχνείο ήταν η έκφραση μιας παλλαϊκής και μαζικής αντίδρασης ενάντια στο αυταρχικό καθεστώς της απριλιανής δικτατορίας.
Αυτό συνιστά μια επικίνδυνη γενίκευση και απλοποίηση. Πρωτεργάτης και πρωταγωνιστής της εξέγερσης ήταν η Νεολαία. Η συμμετοχή κάποιων εργατών, αγροτών ή διανοουμένων δεν αναιρεί την πραγματικότητα. Το λιμνάζον δυναμικό της ελληνικής κοινωνίας θεωρήθηκε ως σιωπηλή αποδοχή από την πλευρά της δικτατορίας. Η αλήθεια, όμως, είναι πως ήταν τέτοια η πυκνότητα του χρόνου που η εξέγερση του 1973 ενηλικίωσε βίαια ανήλικους και ενήλικες. Διαμόρφωσε και ανέδειξε νέες συλλογικότητες που ωστόσο δεν έπνιξαν το «Εγώ». Εξάλλου η επανάσταση-εξέγερση προϋποθέτει -σύμφωνα με τον Όργουελ- την απόλυτη συνειδητοποίηση των μαζών «Δεν θα επαναστατήσουμε αν δεν συνειδητοποιήσουμε...» («1984»).
Μύθος τέταρτος: Το Πολυτεχνείο ήταν μια αριστερή-αριστερίζουσα παρέμβαση στο πολιτικό σκηνικό της χώρας.
Η πολιτική δράση της νεολαίας κατά το τριήμερο του Νοεμβρίου, όπως μαρτυρούν και τα διάφορα κείμενα ήταν έντονα χρωματισμένα από την αριστερή ιδεολογία. Το ηθικό πλεονέκτημα της Αριστεράς αναδείχτηκε ως πολιτική αξία και παρακαταθήκη. Ωστόσο, αλήθεια είναι, ότι την εξέγερση την υποστήριξαν ηθικά και πολιτικά πρόσωπα και δυνάμεις από τον ευρύτερο προοδευτικό χώρο κι από τη συντηρητική δεξιά. Η δυναμική παρέμβαση της νεολαίας –με αριστερό πυρήνα και κέλυφος– ριζοσπαστικοποίησε ευρύτερα συντηρητικά στρώματα και τα κατέστησε κοινωνούς οραμάτων με αριστερό περιεχόμενο.
Έφερε επίσης στην επιφάνεια δημοκρατικές δυνάμεις, προετοιμάζοντας το έδαφος για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Εξάλλου το Πολυτεχνείο κατάργησε όλο το παιχνίδι των μεσολαβήσεων. Διαμόρφωσε νέου είδους οργανωτικούς δεσμούς χωρίς ιεραρχήσεις και καθοδηγήσεις. Στο Πολυτεχνείο συναντήθηκαν ο Μαρξ, ο Μάο, ο Μαρκούζε, ο Τσε και η Λούξεμπουργκ, χωρίς να απουσιάζουν από αυτή την ετερόκλητη συνάντηση και πρόσωπα από τον ευρύτερο φιλελεύθερο και δημοκρατικό χώρο.
Μύθος πέμπτος: Το Πολυτεχνείο ως πολιτικό γεγονός εμπεριείχε από τη φύση του και μια πολιτική πρόταση.
Ο εκδημοκρατισμός της πολιτικής και της κοινωνίας, η αξιοκρατία, η λαϊκή εξουσία, η σοσιαλιστική προοπτική, η απεμπλοκή της χώρας από στρατιωτικούς συνασπισμούς, ο εκσυγχρονισμός και το ανθρώπινο πρόσωπο της εξουσίας που είναι το μέσο και όχι ο σκοπός. Ωστόσο, η πολιτική ζωή της μεταπολίτευσης που κυριαρχείται από πολιτικούς της γενιάς του Πολυτεχνείου φαίνεται πως δεν δικαίωσε τα προστάγματα και την πολιτική πρόταση του Πολυτεχνείου. Εκτός από κάποιες επιδιορθώσεις στην εικόνα, στην ουσία είχαμε-έχουμε μια παλινόρθωση του παλιού πολιτικού σκηνικού. Τα σημερινά αδιέξοδα επιβαρύνουν τη γενιά του Πολυτεχνείου. Πολλοί μιλούν για το «τέλος της μεταπολίτευσης», ρίχνοντας το ανάθεμα σε όσους την έθρεψαν.
Συμπερασματικά οι μύθοι δεν μπορούν πάντα να σκιάσουν την αλήθεια. Χρειαζόμαστε, όμως, και τους μύθους όταν αυτοί είναι ταυτισμένοι με τη νιότη μας. Γιατί το Πολυτεχνείο ήταν μια σύνθεση του Απολλώνειου Πνεύματος (Φως, Λογική) και του Διονυσιακού (φλόγα, πάθος, οργή, συναίσθημα). Ήταν μια ηχηρή παρέμβαση στην υποκριτική και ένοχη σιωπή πολλών.
«Φοβάμαι τους ανθρώπους που εφτά χρόνια έκαναν πως δεν είχαν χαμπάρι και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου– βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια, κραυγάζοντας «δώστε τη χούντα στο λαό» (Μανόλης Αναγνωστάκης, Νοέμβρης 1983).
