Mια ωραία συζήτηση, σε μια ωραία ατμόσφαιρα, με ωραίες εικόνες επικοινωνιακής πολιτικής, όλα πολύ ωραία ενταγμένα στο αγαθό πνεύμα των ημερών. Κατά τ’ άλλα, η πολυαναμενόμενη (;) ανακοίνωση της «Εθνικής Στρατηγικής για την προστασία των ανηλίκων από τον εθισμό στο Διαδίκτυο», χθες, στο Ωδείο Αθηνών, περιορίστηκε στις δύο ήδη εξηγγελμένες ψηφιακές εφαρμογές –για γονείς και ανήλικους χρήστες– και στην, επίσης γνωστή, άποψη του πρωθυπουργού ότι οι απαγορεύσεις δεν είναι η λύση. Ωραία λόγια και χρήσιμα, η αλήθεια. Αυτονόητα, βέβαια, και πολύ λίγα για μια «εθνική στρατηγική».
Είναι, όμως, τόσο υποσχετικά όσο χρειάζεται για να δοθεί το «παρών» από μια κυβέρνηση. Και με κατιτίς παραπάνω. Την καθιέρωση της «Ηλικίας Ψηφιακής Ενηλικίωσης στα 15 έτη» και αντίστοιχης Πανευρωπαϊκής Ημέρας (!). Ο κ. Μητσοτάκης έχει ήδη πει ότι θα το προτείνει στην Ε.Ε.
«Μπορεί η καθολική απαγόρευση των social media να είναι μια λύση; Αμφιβάλλω ότι κάτι τέτοιο θα ήταν αποτελεσματικό», είπε ο Κυριάκος Μητσοτάκης, θέλοντας να δώσει το στίγμα της ελληνικής κυβέρνησης στο πλαίσιο της συζήτησης που έχει ανοίξει διεθνώς το τελευταίο διάστημα σχετικά με το πολύ σοβαρό ζήτημα του ψηφιακού εθισμού των εφήβων. Και συμπλήρωσε: «Οι γονείς έχουν μερίδιο ευθύνης στο να θέσουν όρια στα παιδιά τους αλλά να δούμε και ποιος μπορεί να είναι ο ρυθμιστικός ρόλος του κράτους».
Πρότεινε μάλιστα «να εντάξουμε την Ελλάδα στα πλαίσια των ευρωπαϊκών πολιτικών και βέβαια να θέσουμε τις τεχνολογικές εταιρείες προ των ευθυνών τους». Πρόσθεσε: «Οι αλγόριθμοι των εταιρειών αυτών είναι φτιαγμένοι για να μεγιστοποιούν τον χρόνο που περνάμε στην πλατφόρμα. Ο παιδικός και εφηβικός εγκέφαλος ακόμα διαμορφώνεται. Γι’ αυτό απαιτείται παρέμβαση, ειδικά σε αυτές τις ηλικίες».
Πάρκο και... πορτοφόλι
Σύμφωνα με τον υπουργό Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Δημήτρη Παπαστεργίου, οι δύο εφαρμογές είναι οι εξής:
● Parco.gov.gr. Θα βγει άμεσα στον αέρα και είναι «ένα εργαλείο που θα συμβουλεύει τους γονείς». Μπορούν να ρυθμιστούν: ο χρονικός περιορισμός χρήσης των εφαρμογών, ο περιορισμός τους και οι ημέρες και ώρες ενασχόλησης.
● Kids Wallet. Ενα ψηφιακό πορτοφόλι για τα παιδιά. «Θα λειτουργεί παράλληλα ως εργαλείο γονικού ελέγχου και θα πιστοποιεί την πραγματική ηλικία του χρήστη. Ο γονέας θα μπορεί να προεπιλέγει από μία έως 4 ώρες ημερήσιας χρήσης της πλατφόρμας». Και οι δύο εφαρμογές απαιτούν προεγκατεστημένες επιλογές στις συσκευές.
● Η καθιέρωση ηλικίας ψηφιακής ενηλικίωσης στα 15 έτη. Η δυνατότητα σε γονείς ή κηδεμόνες να παρεμβαίνουν στη χρήση των κοινωνικών δικτύων για τα παιδιά κάτω των 15. «Ο έλεγχος της ηλικίας θα γίνεται από τους παρόχους και το αδιάβλητο θα διασφαλίζεται μέσω του Kids Wallet» επισημάνθηκε.
Θα μπορούσε να είναι μια ημερίδα (και) με επιστήμονες αλλά ελλείψει νέων πολιτικών ανακοινώσεων η εκδήλωση μετατράπηκε σε μια συζήτηση χαλαρής πολιτικής κοσμικότητας, πλην φιλότιμη. Και σε σκηνικό από τα αγαπημένα του πρωθυπουργού. Ενα μικρό σαλόνι διαλόγου, δίπλα σε νέους. Εν προκειμένω, μια 16χρονη. Κοινό, οι πολλοί συναρμόδιοι υπουργοί και άλλοι καλεσμένοι. Το θέμα, όμως, είναι πολύ σοβαρό, καθώς αφορά πλέον τη «δημόσια υγεία». Ηδη έχει διαπιστωθεί ότι οι έφηβοι ξεπερνούν τους τεχνολογικούς περιορισμούς, ότι οι γονείς δεν τα καταφέρνουν στον έλεγχο και οι αποσπασματικές και βιαστικές προσεγγίσεις από τα κράτη δεν αρκούν για το καταιγιστικά διογκούμενο πρόβλημα.
Για τούτο η «Εφ.Συν.» ρώτησε ειδικούς που μιλούν μετά λόγου γνώσεως: τον καθηγητή Αντώνη Μπόγρη, την κοινωνική λειτουργό Ειρήνη Χατζηγιάννη και τον καθηγητή Νίκο Φωτόπουλο
Οι τέσσερις κατευθύνσεις για την ολιστική προσέγγιση του ζητήματος
Του ΑΝΤΩΝΗ ΜΠΟΓΡΗ*
Ο εθισμός στο διαδίκτυο και η επικίνδυνη έκθεση των ανηλίκων στα κοινωνικά δίκτυα αποτελεί ένα διεθνές πρόβλημα και απαιτεί πολυεπίπεδη αντιμετώπιση. Η αυξημένη χρήση ψηφιακών οθονών από παιδιά και εφήβους έχει αναδειχθεί σε κρίσιμο ζήτημα δημόσιας υγείας και εξηγεί σε έναν βαθμό και την αυξημένη επιθετικότητα. Η υπερβολική έκθεση μπορεί να οδηγήσει σε εθιστικές συμπεριφορές, επηρεάζοντας αρνητικά τον ύπνο, τη μάθηση και την κοινωνική τους ζωή. Οι επιπτώσεις αυτές απαιτούν άμεσες και συλλογικές ενέργειες. Τα προτεινόμενα μέτρα αποτελούν κάποιες αποσπασματικές ψηφίδες αντιμετώπισης του προβλήματος, αλλά κατά την άποψή μου απαιτείται ένα συνεκτικό σχέδιο που θα προσεγγίσει το ζήτημα από όλες τις πλευρές.
Σε διεθνές επίπεδο, διάφορες ανασκοπήσεις βιβλιογραφίας και πολιτικές ψυχικής υγείας έχουν εξετάσει τις επιπτώσεις της ψηφιακής τεχνολογίας στην ψυχική υγεία των εφήβων. Οι μελέτες αυτές υπογραμμίζουν τη σημασία της ψηφιακής ισορροπίας, δηλαδή την επίτευξη ισορροπίας μεταξύ διαδικτυακού και εκτός διαδικτύου χρόνου, προειδοποιώντας για τους κινδύνους της υπερβολικής ψηφιακής χρήσης. Στο πλαίσιο αυτό έχουν αναπτυχθεί σε αρκετές χώρες της Ευρώπης πλατφόρμες ψυχικής υγείας και εφαρμογές για να προσφέρουν ψυχολογική υποστήριξη, συμβουλευτική και παρεμβάσεις πρόληψης στους νέους. Αυτά τα ψηφιακά εργαλεία είναι σχεδιασμένα για να είναι προσβάσιμα, διαδραστικά και προσαρμοσμένα στις ανάγκες των εφήβων. Δεδομένης της μεγάλης εξοικείωσης των εφήβων με τον ψηφιακό κόσμο, θεωρώ ότι τέτοιου είδους εργαλεία είναι στη σωστή κατεύθυνση. Προφανώς απαιτούνται κανονισμοί χρήσης και δημόσια πολιτική. Ορισμένες χώρες έχουν εφαρμόσει κανονισμούς για τον περιορισμό της έκθεσης παιδιών και εφήβων στις οθόνες. Αυτές οι δράσεις περιλαμβάνουν περιορισμούς στις διαφημίσεις που απευθύνονται σε νέους και επίσημες συστάσεις για τον χρόνο χρήσης οθονών. Το πιο σημαντικό όμως είναι να αναπτυχθεί μια πανευρωπαϊκή πρωτοβουλία στο θέμα που θα εμπλέκει ειδικούς από τον τομέα της ψυχικής υγείας με κλινική εμπειρία στα ζητήματα του ψηφιακού εθισμού, εκπαιδευτικούς, γονείς και θα θέσει πολύ σοβαρούς περιορισμούς στους τεχνολογικούς κολοσσούς ως προς το περιεχόμενο που διακινείται στα κοινωνικά δίκτυα μέσω και άλλων ευρωπαϊκών δράσεων, όπως το DSA-ACT, DMA-ACT. Ο στόχος θα πρέπει να είναι η ολιστική προσέγγιση του ζητήματος μέσα από τέσσερις κατευθύνσεις:
■ Εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση: Ενημέρωση εφήβων, γονέων και εκπαιδευτικών για τους κινδύνους της υπερβολικής χρήσης και την προώθηση υπεύθυνης χρήσης. Ενταξη πολλών επιμορφωτικών προγραμμάτων τόσο για τους εκπαιδευτικούς όσο και για τους μαθητές. Ηδη έχουμε αργήσει πολύ ως προς αυτό.
■ Διαχείριση χρόνου στις οθόνες: Ενθάρρυνση των οικογενειών να καθορίσουν κανόνες ως προς τον χρόνο χρήσης και ως προς το περιεχόμενο και να προωθούν εναλλακτικές δραστηριότητες για τα παιδιά.
■ Στοχευμένες παρεμβάσεις: Πρόληψη και υποστήριξη εφήβων που διατρέχουν κίνδυνο εθισμού, μέσω θεραπευτικών παρεμβάσεων και ομάδων υποστήριξης. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να υπάρξουν και κλινικές μελέτες για την επικύρωση της αποτελεσματικότητας και της ασφάλειας των ψηφιακών εργαλείων που θα ακολουθηθούν.
■ Ανάπτυξη κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων: Ενίσχυση της ανθεκτικότητας και των κοινωνικών δεξιοτήτων των εφήβων για τη διαχείριση του άγχους που προκαλείται από την υπερβολική χρήση των οθονών. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται η περαιτέρω ενίσχυση των σχολικών μονάδων με ειδικούς ψυχικής υγείας και κοινωνικούς λειτουργούς.
* Καθηγητής στο Τμήμα Μηχανικών Πληροφορικής και Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής
Ο τρόπος για να σταματήσουν οι νέοι τη φυγή στον εικονικό κόσμο
Της ΕΙΡΗΝΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ*
Ανακοινώνει η κυβέρνηση το ενδιαφέρον και την αγωνία της για τους νέους που εθίζονται στο διαδίκτυο. Και καλώς∙ οι νέοι αλλά και οι μεγαλύτεροι παρατηρείται ότι ξοδεύουν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στο διαδίκτυο σε εφαρμογές και σε παιχνίδια, αντί να ενδιαφέρονται και να επενδύουν σε ό,τι είναι αναμενόμενο για τη φάση της ζωής που διανύουν. Συχνά πλέον οι νέοι αντί να φλερτάρουν, να κάνουν παρέες και να γνωρίζουν τον εαυτό τους μέσα από τις εμπειρίες τους και τις σχέσεις τους με τους άλλους, προτιμούν να μένουν μόνοι τους και να ξοδεύουν τον χρόνο τους βλέποντας βιντεάκια που επιλέγει εκ μέρους τους ένας ιδιαίτερα ευφυής αλγόριθμος. Το ίδιο κάνουμε και οι ενήλικες, γιατί άραγε; Σε αυτές τις παρατηρήσεις έρχεται η κυβέρνηση να απαντήσει αρχικά «με κόφτες χρήσης» στις συσκευές των παιδιών και εκπαίδευση των γονέων.
Ισως αυτό να αποτελεί μια αρχή για τον περιορισμό της χρήσης. Δεν γίνεται όμως να το θεωρήσουμε επαρκές ως μέτρο. Κατ’ αρχάς χρόνια τώρα οι γονείς ανεπιτυχώς προσπαθούν με διάφορες εφαρμογές και λειτουργίες να περιορίζουν τη χρήση του διαδικτύου στα παιδιά τους. Τα παιδιά όμως βρίσκουν πάντα τον τρόπο να τα παρακάμπτουν. Καθημερινά στο γραφείο μου οι έφηβοι περιγράφουν τους πολύ ευφάνταστους τρόπους με τους οποίους είτε χακάρουν τις εφαρμογές και τις λειτουργίες στις οποίες οι γονείς βασίζονται, είτε βρίσκουν τρόπους να κάμπτουν την αποφασιστικότητα των γονιών τους. Οπότε και μοιάζει ότι οι άνωθεν και έξωθεν παρεμβάσεις μάλλον καθησυχάζουν τους γονείς, ενώ τα παιδιά συνεχίζουν ακάθεκτα τη φυγή τους στο διαδίκτυο.
Πιο χρήσιμο θα είναι να σκύψουμε και να διερευνήσουμε τα αίτια του εθισμού των παιδιών στο διαδίκτυο και από αυτή τη θέση να αναζητήσουμε να βρούμε λύσεις. Αναγνωρίζοντας ότι κάθε συμπεριφορά που επιλέγουμε οι άνθρωποι συνειδητά ή ασυνείδητα έχει κάποια χρησιμότητα στη ζωή μας, έχουμε να αναρωτηθούμε ποια ενδοψυχική ανάγκη επιλέγουν οι νέοι να καλύπτουν μέσω της φυγής τους στο διαδίκτυο. Οι εθισμοί πάντα λειτουργούν ως ένα μέσο αποσύνδεσης από τη δυσφορία που αδυνατούμε να εμπεριέξουμε. Τι, λοιπόν, είναι τόσο δυσφορικό στις ζωές των νέων;
Το διαδίκτυο είναι εύκολο, είναι άμεσο, είναι προσιτό χωρίς κόπο. Οι άνθρωποι όμως επιλέγουμε το δύσκολο και το κοπιώδες, εφόσον σε αυτό βρίσκουμε υψηλό νόημα ή υπάρχει η υπόσχεση της απόλαυσης στο τέλος της διαδρομής.
Τι είναι αυτό που κάνει τους νέους να μη βρίσκουν νόημα στις εμπειρίες, στις παρέες, στο φλερτ και προτιμούν τη φυγή στον εικονικό κόσμο; Μήπως η πραγματικότητα που βλέπουν να βιώνουμε οι ενήλικες της ζωής τους είναι δυστυχής και απωθητική; Πώς μπορούμε οι ενήλικες να εμπνεύσουμε τους νέους ανθρώπους να ζήσουν συνδεδεμένοι με την πραγματικότητα, με τον εαυτό τους και με τους άλλους; Να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για τις ανάγκες και την απόλαυσή τους, όχι ως φυγή από την πραγματικότητα, αλλά ως ένα ιδιαίτερα εύχρηστο εργαλείο;
Το πρόβλημα του εθισμού των νέων στο διαδίκτυο είναι αληθινό και σοβαρό. Χρειάζεται να το μελετήσουμε σε βάθος για να κατανοήσουμε τι είναι αυτό που εμποδίζει τους νέους να νιώθουν ελπίδα και επιθυμία για ζωή. Ας αξιοποιήσουμε αυτά τα μέτρα ως μια πρώτη εξωτερική οριοθέτηση και ας εστιάσουμε στη θεραπεία αυτής της γενιάς∙ στην αποκατάσταση της ελπίδας και της επιθυμίας τους για ζωή. Ας εστιάσουμε και στη δική μας πραγματικότητα. Τι θα έδινε νόημα στη δική μας ζωή; Τι θα έκανε τη ζωή μας ένα θετικό παράδειγμα για τα παιδιά μας;
* Κοινωνική λειτουργός, θεραπεύτρια οικογένειας
Δίπλα στα μέτρα απαιτούνται πρόληψη και διά βίου μάθηση
Του ΝΙΚΟΥ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ*
Το ζήτημα του εθισμού στο διαδίκτυο και γενικότερα του ψηφιακού εθισμού αναμφίβολα αποτελεί ένα εξαιρετικά δισεπίλυτο πρόβλημα που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αποσπασματικά. Η ανάδειξη και αναγνώρισή του ως προβλήματος από την Πολιτεία είναι προφανές πως, έστω και συμβολικά, ενέχει ένα θετικό πρόσημο, ωστόσο δεν αρκεί από μόνο του αν τα μέτρα που ληφθούν δεν συνδυαστούν με μια γενικότερη αλλαγή στις στάσεις, τις αντιλήψεις και τις πρακτικές μας απέναντι στις ψηφιακές τεχνολογίες σε όλο το εύρος της κοινωνικής μας ζωής. Κατά συνέπεια, τα εν λόγω μέτρα, παρά τη φαινομενικά καλή πρόθεση, δεν συνδέονται με τη συστηματική καλλιέργεια μιας ευρύτερης φιλοσοφίας και μεθοδολογίας περί της ορθολογικής χρήσης του διαδικτύου, ενώ είναι εμφανές πως εστιάζουν περισσότερο σε ένα περιοριστικό πλαίσιο, το οποίο ιδίως στους εφήβους και τους νέους ενδέχεται να ενισχύσει μια αντιδραστική ή αντιπαραθετική συμπεριφορά. Ο γονεϊκός έλεγχος αποτελεί μια κρίσιμη παράμετρο, η οποία δεν δύναται να λειτουργήσει πάντα αποτελεσματικά αφού σε πολλές περιπτώσεις, ούτε οι ίδιοι οι γονείς είναι σε θέση να διαχειριστούν αποτελεσματικά και με επάρκεια τέτοια ζητήματα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που γονείς είτε δεν αξιολογούν τον ψηφιακό εθισμό ως πρόβλημα, είτε δεν το αναγνωρίζουν, είτε και οι ίδιοι ακόμα χρησιμοποιούν λανθασμένα τα εργαλεία αυτά με αποτέλεσμα να αποτελούν ένα εξαιρετικά αρνητικό πρότυπο εντός της οικογένειας.
Κατά συνέπεια, τα συγκεκριμένα μέτρα δεν θα ευδοκιμήσουν εύκολα αν δεν συνδεθούν με μια γενικότερη στρατηγική που να διαπερνά το σύνολο της κοινωνίας μέσα από τη συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, την εκπαίδευση ενηλίκων, την ευαισθητοποίηση των γονιών και προφανώς τη δομική αντιμετώπιση του ζητήματος σε όλο το εύρος των ηλικιών. Αν δεν δοθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα ουσιαστικός χώρος και παιδαγωγικός χρόνος για την κατανόηση, την ερμηνεία, την ανάλυση όλων των διαστάσεων του προβλήματος και των συνεπειών του στην ατομική και κοινωνική ζωή, αυτό θα διαιωνίζεται προσποιούμενοι πως το αντιμετωπίζουμε.
Η προτεραιότητα απαιτείται να δοθεί στην πρόληψη αλλά και τη διά βίου μάθηση των πολιτών, αφού η τεχνολογία των επικοινωνιών, τα νέα ψηφιακά μέσα και οι εφαρμογές τους θα εξελίσσονται διαρκώς και θα διαμορφώνουν νέους όρους συζήτησης και διαχείρισης. Συνεπώς, δίπλα στην αναγκαία προσπάθεια των ρυθμιστικών μέτρων, κρίσιμο ζήτημα παραμένει η διαμόρφωση μιας νέας συνείδησης και στάσης απέναντι σε αυτά τα εργαλεία ώστε να αναπτυχθούν «ισχυρά φίλτρα και αντίδοτα» τόσο σε ατομικό όσο και κοινωνικό επίπεδο.
Η Πολιτεία και το εκπαιδευτικό σύστημα οφείλουν να απαντήσουν στο ευρύτερο πρόβλημα της «εργαλειοποίησης» του πολίτη από τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες επικοινωνίας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί με μονομερείς περιορισμούς, με αποσπασματικά μέτρα, με ημιμάθεια και συμβολικές πρακτικές. Αντίθετα απαιτείται μια βαθιά μορφωτική και παιδαγωγική παρέμβαση, διανοητικά ισχυρή και κριτική, απέναντι στην κατάχρηση, στον εθισμό, στην παθητικότητα, στη χειραγώγηση όχι μόνο από το διαδίκτυο αλλά από κάθε μέσο και εργαλείο που δύναται να υποδυθεί έναν τέτοιο παθογενή και αντικοινωνικό ρόλο. Αναμφίβολα το αίτημα αυτό προϋποθέτει ουσιαστική παιδεία, «οριζόντιες και εγκάρσιες» εκπαιδευτικές παρεμβάσεις μακράς κλίμακας, πλατιά κοινωνική, πολιτισμική και ανθρωπιστική παιδεία, ενίσχυση της δημιουργικότητας των νέων ανθρώπων μέσω των τεχνών, του αθλητισμού και άλλων καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων που προωθούν την ανθρώπινη επικοινωνία και εξωστρέφεια.
* Καθηγητής Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
