ΙΔΕΕΣ - ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ

Εντγκάρ Μορέν

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ 03.11.2019, 18:10

Ο Δρόμος της Αριστεράς

Θανάσης Γιαλκέτσης

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο του 98χρονου σήμερα Γάλλου κοινωνιολόγου και φιλοσόφου Εντγκάρ Μορέν «Ma gauche» (Francois Bourin, 2010)

---

Η Αριστερά. Με απωθούσε πάντοτε αυτό το ενοποιητικό «Η», που συγκαλύπτει τις διαφορές, τις αντιπαραθέσεις, τις συγκρούσεις. Γιατί η Αριστερά είναι μια πολύπλοκη έννοια, καθώς αυτός ο όρος εμπεριέχει ενότητα, αντιπαραθέσεις και ανταγωνισμούς.

Η ενότητα βρίσκεται στις πηγές της: στην επιδίωξη ενός καλύτερου κόσμου, τη χειραφέτηση εκείνων που καταπιέζονται, γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης, ταπεινώνονται, προσβάλλονται, την καθολικότητα των δικαιωμάτων του άνδρα και της γυναίκας. Αυτές οι πηγές, που έρχονται από την ουμανιστική σκέψη, από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και από τη ρεπουμπλικανική παράδοση, έχουν διαποτίσει στον 19ο αιώνα τη σοσιαλιστική σκέψη, την κομμουνιστική σκέψη, την ελευθεριακή σκέψη.

Ο ελευθεριακός λόγος εστιάζει στην αυτονομία των ατόμων και των ομάδων, ο σοσιαλιστικός λόγος στη βελτίωση της κοινωνίας, ο κομμουνιστικός λόγος στην αναγκαιότητα της αδελφικής κοινότητας των ανθρώπινων υπάρξεων. Αλλά τα ελευθεριακά, σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά ρεύματα ανταγωνίζονταν το ένα το άλλο. Εξάλλου, στο πλαίσιο του ίδιου του σοσιαλισμού, υπήρξε ανταγωνισμός ανάμεσα στον κρατικό σοσιαλισμό και στον ελευθεριακό σοσιαλισμό, ανάμεσα στους επαναστάτες και στους μεταρρυθμιστές.

Αυτά τα ρεύματα βρέθηκαν όχι μόνον σε άμιλλα αλλά και σε ανταγωνισμό και ορισμένοι από αυτούς τους ανταγωνισμούς έγιναν θανατηφόροι. Ετσι, μια σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση ήταν εκείνη που συνέτριψε την εξέγερση των Σπαρτακιστών στη Γερμανία· και ο μπολσεβίκικος κομμουνισμός ήταν εκείνος ο οποίος, αφού πήρε την εξουσία, εξάλειψε σοσιαλιστές και αναρχικούς· και αυτός ο τρόπος δράσης εφαρμόστηκε ακόμα πιο ριζικά από τον σταλινικό κομμουνισμό, όπου αυτός επιβλήθηκε.

Η Κομιντέρν και το γερμανικό κομμουνιστικό κόμμα ήταν εκείνοι που, στα 1931-1933, κατήγγελλαν τη σοσιαλδημοκρατία ως εχθρό χειρότερο από τον εθνικοσοσιαλισμό. Η δημοκρατική Ισπανία ήταν εκείνη που, στην πορεία της πάλης εναντίον του φρανκισμού, εξάλειψε με κομμουνιστική υποκίνηση τόσο τον καταλανικό αναρχισμό όσο και το POUM.

Τα κοινά μέτωπα, τα λαϊκά μέτωπα, οι ενώσεις της Αντίστασης δεν ήταν παρά εφήμερες φάσεις. Ιδού γιατί εγώ πάντοτε καταπολεμούσα (μάταια) το αναχρονιστικό και απατηλό «Η» της Αριστεράς, παρότι αναγνώριζα την ύπαρξη μιας ενότητας της Αριστεράς στις πηγές και στις επιδιώξεις. Παρατηρούμε ότι οι επιδιώξεις της Αριστεράς θεμελιώνονταν πάντοτε στο έργο στοχαστών.

Ο Διαφωτισμός του Βολτέρου και του Ντιντερό, μαζί με τις ανταγωνιστικές ιδέες του Ρουσό, γονιμοποίησαν το 1789. Ο Μαρξ υπήρξε ο θαυμαστός στοχαστής που ενέπνευσε τόσο τη σοσιαλδημοκρατία όσο και τον κομμουνισμό, μέχρις ότου η σοσιαλδημοκρατία, ενσωματώνοντας τις κριτικές του Μπερνστάιν, του Κάουτσκι κ.ά., έγινε μεταρρυθμιστική. Ο Προυντόν εμπνεύστηκε έναν μη μαρξιστικό σοσιαλισμό. Ο Μπακούνιν και ο Κροπότκιν υπήρξαν οι εμπνευστές των ελευθεριακών ρευμάτων.

Η σκέψη αυτών των συγγραφέων, μαζί με εκείνη του Τοκβίλ, του Μαξ Βέμπερ και του Φρόιντ, μας είναι αναγκαία, αλλά παραμένει ανεπαρκής για να σκεφτούμε τον κόσμο μας. Επιβάλλεται σε μας να αναλάβουμε μια γιγάντια προσπάθεια αναστοχασμού, που θα μπορεί να ενσωματώνει τις αναρίθμητες, διασκορπισμένες και κατακερματισμένες γνώσεις, για να εξετάσουμε την κατάστασή μας και το μέλλον που μας περιμένει στο σύμπαν μας, στον πλανήτη μας, στη βιόσφαιρα, στην ιστορία μας. Καθένας από τους στοχαστές που ανέφερα μπορεί και πρέπει να συνεχίσει να μας εμπνέει, αλλά –και κυρίως– η σκέψη του Μαρξ βαρύνεται με βαθιές ελλείψεις, προκειμένου να κατανοήσουμε και να διαγνώσουμε την πορεία της ιστορίας στον 20ό και στον 21ο αιώνα. Είναι αναγκαίο να σκεφτούμε την πλανητική εποχή μας, που πήρε τη μορφή της παγκοσμιοποίησης με την τεχνο-οικονομική ενοποίηση, η οποία αναπτύχθηκε με αφετηρία τη δεκαετία του 1990.

Το διαστημόπλοιο Γη έχει αρχίσει να ταξιδεύει με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ωθούμενο από τους τέσσερις ανεξέλεγκτους κινητήρες: επιστήμη-τεχνική-οικονομία-κέρδος. Αυτή η πορεία μάς οδηγεί σε αυξανόμενους κινδύνους: κρισιακές αναταράξεις μιας αχαλίνωτης καπιταλιστικής οικονομίας, υποβάθμιση της βιόσφαιρας που είναι το ζωτικό μας περιβάλλον, αυξανόμενες πολεμικές συρράξεις που συμπίπτουν με τον πολλαπλασιασμό των όπλων μαζικής καταστροφής. Οφείλουμε να πάρουμε υπόψη μας ότι προς το παρόν είμαστε σε μια οπισθοδρομική φάση της ιστορίας μας.

Την «κατάρρευση» του κομμουνισμού, ο οποίος ήταν μια θρησκεία επίγειας σωτηρίας, την διαδέχθηκε η ορμητική επιστροφή των θρησκειών της επουράνιας σωτηρίας. Ναρκωμένοι εθνικισμοί αφυπνίστηκαν και έγιναν επιθετικοί, εθνοθρησκευτικές επιδιώξεις για απόκτηση έθνους-κράτους πυροδότησαν πολέμους απόσχισης. […] Το ζητούμενο δεν είναι να φανταστούμε ένα «μοντέλο κοινωνίας» (που δεν θα μπορούσε παρά να είναι στατικό σε έναν κόσμο δυναμικό), δηλαδή να αναζητήσουμε κάποιο οξυγόνο στην ιδέα της ουτοπίας. Χρειάζεται να επεξεργαστούμε έναν Δρόμο, ο οποίος δεν θα μπορέσει να διαμορφωθεί παρά μόνο με τη σύγκλιση πολλαπλών μεταρρυθμιστικών δρόμων, και ο οποίος θα οδηγούσε, αν δεν είναι πολύ αργά, στην αλλαγή της τρελής και αυτοκτονικής πορείας που μας σπρώχνει στην άβυσσο.

Ο νέος δρόμος θα οδηγούσε σε μια μεταμόρφωση της ανθρωπότητας, στην πρόσβαση σε μια κοινωνία-κόσμο εντελώς νέου τύπου. Θα επέτρεπε να συνενώσουμε την προοδευτικότητα του ρεφορμισμού και τον ριζοσπαστισμό της επανάστασης. Από πρώτη άποψη τίποτα δεν έχει αρχίσει. Αλλά σε όλους τους τόπους, χώρες και ηπείρους, υπάρχει μια πολλαπλότητα πρωτοβουλιών όλων των ειδών, οικονομικών, οικολογικών, κοινωνικών, πολιτικών, παιδαγωγικών, που βρίσκουν λύσεις σε ζωτικής σημασίας προβλήματα και είναι φορείς του μέλλοντος. Οι πρωτοβουλίες αυτές είναι διάσπαρτες, διαχωρισμένες, κατακερματισμένες και αγνοούν οι μεν τις δε.

Αξίζει να γίνουν γνωστές και η διασύνδεσή τους θα δώσει τη δυνατότητα να ανοίξουμε μεταρρυθμιστικούς δρόμους. Καθώς όλα πρέπει να μετασχηματιστούν και όλες οι μεταρρυθμίσεις αλληλοσυνδέονται και αλληλεξαρτώνται, δεν μπορώ εδώ να τις καταγράψω. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία, όσο αναγκαία και αν είναι, είναι ανεπαρκής. Θα πρέπει να επινοήσουμε και να προτείνουμε τους τρόπους μιας συμμετοχικής δημοκρατίας, ιδίως σε τοπικές κλίμακες.

Θα ήταν χρήσιμο ταυτόχρονα να ευνοήσουμε μια αφύπνιση των πολιτών, η οποία είναι αδιαχώριστη από μια αναγέννηση της πολιτικής σκέψης, καθώς και από την εκπαίδευση αγωνιστών στα μεγάλα προβλήματα. Θα έπρεπε επίσης να υιοθετήσουμε και να εφαρμόσουμε ένα είδος νεοκομφουκιανής αντίληψης στις σταδιοδρομίες στη δημόσια διοίκηση και στα επαγγέλματα που προϋποθέτουν αφοσίωση σε μια αποστολή (εκπαιδευτικοί, γιατροί), δηλαδή να προωθήσουμε έναν τρόπο πρόσληψης που θα παίρνει υπόψη του τις ηθικές αξίες του υποψηφίου και τις ικανότητές του για «καλοσύνη» (ενδιαφέρον για τον άλλον), για συμπόνια, για αφοσίωση στο κοινό καλό, για φροντίδα για δικαιοσύνη και αμεροληψία. Ας προετοιμάσουμε μια νέα αρχή συνδέοντας τις τρεις προελεύσεις (ελευθεριακή, σοσιαλιστική, κομμουνιστική) και προσθέτοντας σε αυτές την οικολογική προέλευση σε μια τετραλογία.

Χρειάζεται βέβαια πρώτα απ’ όλα να αντισταθούμε στη βαρβαρότητα που γιγαντώνεται. Αλλά το «όχι» μιας αντίστασης πρέπει να τρέφεται από ένα «ναι» στις επιδιώξεις μας. Η αντίσταση σε όλα όσα υποβαθμίζουν τον άνθρωπο από τον άνθρωπο, στις υποδουλώσεις, στους εξευτελισμούς, στις ταπεινώσεις, τρέφεται από την επιδίωξη όχι του καλύτερου των κόσμων, αλλά ενός καλύτερου κόσμου. Αυτή η επιδίωξη, που δεν έπαψε να γεννιέται και να ξαναγεννιέται στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, θα ξαναγεννηθεί για άλλη μια φορά.