ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΕ ΡΕΥΣΤΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ…
Παντελής Προμπονάς
Σχεδόν δυο μήνες πριν γραφτούν οι γραμμές αυτές έφυγε από τη ζωή ο διακεκριμένος κοινωνιολόγος και στοχαστής Ζύγκμουντ Μπάουμαν, πλήρης ημερών, στα ενενήντα ένα του χρόνια. Σχεδόν ταυτόχρονα με το αγγελτήριο του θανάτου του, μου ζητήθηκε από τη συντακτική επιτροπή να γράψω ένα κείμενο γι’ αυτόν. Κάτι που δε κατάφερα να κάνω. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν εντρυφήσει στο έργο του και μπορούν να το εντάξουν, με ζηλευτή ευκρίνεια, στο πλαίσιο μιας ιστορίας των ιδεών της εποχής μας και αναμφίβολα η σκέψη του εδώ και δεκαετίες θα γέμιζε κάμποσες από τις σελίδες αυτής της ιστορίας. Το αποδεικνύουν άλλωστε οι δεκάδες αποχαιρετισμοί που είδαν το φως της δημοσιότητας το τελευταίο δίμηνο. Με αφορμή το θάνατό του μοιράζομαι απλώς κάποιες σκέψεις σχετικά με τη διανόηση, την θεματογραφία των κοινωνικών επιστημών και τους προσανατολισμούς τους, στην εποχή που τόσο επίπονα προσπάθησε να κατανοήσει ο Μπάουμαν.
Όταν κάποιος αναζητήσει το λήμμα Ζύγκμουντ Μπάουμαν στην μηχανή αναζήτησης της Google στο δεξί κομμάτι της οθόνης θα τους προτείνει συναφή λήμματα που αναζήτησαν άλλοι χρήστες. Στην περίπτωσή μας ονόματα και παραθέτω μερικά: Άντονι Γκίντενς, Πιέρ Μπουρντιέ, Μισέλ Φουκώ, Γιούργκεν Χάμπερμας, Ούλριχ Μπεκ, Τέοντορ Αντόρνο, Χάνα Άρεντ, Ζακ Ντεριντά. Η σοφία των αλγορίθμων στην περίπτωσή μας σαφώς πεπερασμένη, παρόλα αυτά διαπιστώνει το αυτονόητο: την κεκτημένη θέση της σκέψης του Μπάουμαν στη γενεαλογία των κοινωνικών επιστημών του εικοστού αιώνα. Πολυγραφότατος ειδικά μετά τη συνταξιοδότηση του, δεν αποζήτησε κάποια θέση σε ένα μεγάλο Πανεπιστήμιο αντιθέτως έμεινε δεμένος σε ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον που θεωρούσε βολικό –το πανεπιστήμιο του Leeds-. Η κοινωνιολογία του ξεχώρισε τόσο διότι συνέβαλε στην πρόοδο της ίδιας της πειθαρχίας όσο και διότι στάθηκε ειλικρινώς συνεκτική στο διεπιστημονικό περιβάλλον που διαμορφώνεται τις τελευταίες δεκαετίες στο πεδίο της θεωρίας. Προσκόμισε οπτική και κριτικό λόγο που ανέκυπτε από την επίπονη προσπάθεια κατανόησης της εποχής του (μας).
Στα ενενήντα ένα του χρόνια, πολωνοεβραίος και κομμουνιστής, από τους διανοούμενους που στοχάστηκαν την εποχή κουβαλώντας όχι μόνο στη μνήμη αλλά και στο σώμα τους όλα τα δεινά και τις ελπίδες, τις ευτοπίες και τις δυστοπίες, τα όνειρα και τις διαψεύσεις του σύντομου 20ου αιώνα. Η εν-σώματη εμπειρία του, διαπερνά το σύνολο του έργου του στο οποίο μετέρχεται και αναλύει κρίσιμες έννοιες: τη νεωτερικότητα και τη μετανεωτερικότητα, την παγκοσμιοποίηση, την κατανάλωση, τον θάνατο, τον εκσυγχρονισμό. Έννοιες που αναλύει και κατανοεί παράγοντας ρήξεις κατ’ αρχάς στο εσωτερικό της κοινωνιολογίας καθώς δεν τον ενδιαφέρει μια κοινωνιολογία των δομικών συστημάτων και των στατιστικών αναλύσεων, αντιθέτως τοποθετεί στο επίκεντρο τον άνθρωπο και εργάζεται για την κατανόηση και την ερμηνεία των σχέσεων που αναπτύσσει με τους μηχανισμούς κυριαρχίας και τις επιπτώσεις που έχουν στην ιδιωτική και τη δημόσια ζωή του.
Είχα διαβάσει για το έργο του σε παραπομπές τρίτων και άργησα να το συναντήσω. Αυτό έγινε σχετικά πρόσφατα στις αναζητήσεις μου για τη διαπλοκή -στην κοινωνική θεωρία- των πεδίων του θανάτου, της υποκειμενικότητας και των δικαιωμάτων εξετάζοντας το παράδειγμα των νεκρών ανθρώπων στο πέρασμα των θαλάσσιων συνόρων του Αιγαίου και σε αυτή τη πτυχή της σκέψης τους θέλω να σταθώ. Ο Μπάουμαν, στις αναλύσεις του, θεωρεί το Ολοκαύτωμα έγκλημα άρρηκτα δεμένο με τη νεωτερικότητα, καθώς επιστράτευσε τα πιο προηγμένα επιτεύγματά της προκειμένου να παράγει τον κανονικοποιητικό λόγο που «νομιμοποιούσε» την εξόντωση. Σήμερα στη μετανεωτερική συνθήκη, την διαρκώς εκφυλιζόμενη νεωτερικότητα, ένας νέος λόγος ορθολογικότητας συντάσσεται προκειμένου να αναθεωρήσει ιστορικά πολιτογραφημένες έννοιες δικαιωμάτων όπως η ιδιότητα του πρόσφυγα ή το πολιτικό άσυλο. Η εμφάνιση του Ξένου ως απειλή δεν συνιστά απλώς μια ιδεολογική κατασκευή αλλά μια σημαίνουσα (με τη σημειωτική έννοια του όρου) διαδικασία, μια ορθολογικότητα των κυρίαρχων εντός της οποίας η ανθρώπινη ζωή (και ο θάνατος) μπορεί να ιεραρχείται σε ένα διαφορετικό αξιακό πλαίσιο. Μια αποανθρωποποίηση των υποκειμενικοτήτων που προσλαμβάνονται από τους μηχανισμούς κυριαρχίας ως απειλή. Για τον Μπάουμαν η εξόντωση δεν συνιστά δολοφονία καθώς συμβολικά θανατώνει τον θάνατο, με την έννοια πως θανατώνει κάτι που απειλεί την ζωή. Οπτική δραματικά επίκαιρη για να κατανοήσει κάποιος τις στρατηγικές διαχείρισης των «άγνωστων» θανάτων που δε βρήκαν τη θέση τους στη μαρκίζα της δημόσιας μαρτυρίας.
Μαθητές του έγραψαν πως ο ίδιος δεν ενέδιδε στις προσπάθειες ταξινόμησης του έργου του, γελούσε σαρκαστικά όταν του απέδιδαν το προσωνύμιο του διανοούμενου των ρευστών καιρών και αρνούνταν τον χαρακτηρισμό του στρατευμένου. Προσωπικά θεωρώ πως το αρχέτυπο μιας γενικευτικής κοινωνικής θεωρίας με στόχο την ερμηνεία των πάντων παρήλθε οριστικά ήδη από την εποχή που ο Ένγκελς απαντούσε στον Ντύρινγκ. Ωστόσο οποιαδήποτε προσπάθεια κριτικού στοχασμού της εποχής μας, οποιαδήποτε προσπάθεια ιστορικοποίησής της και κυρίως οποιαδήποτε συλλογική διερώτηση για την υπέρβασή της προς όφελος της κοινωνίας σίγουρα θα πρέπει να λάβει υπόψη της τα γραπτά του Μπάουμαν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου